با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی در سال ۱۴۰۰ پیش‌بینی می‌شد که آثار بحران‌های اقتصادی و اجتماعی به‌تدریج نمایان‌تر شوند. ناترازی موجود در تولید و مصرف گاز طبیعی یکی از بحران‌هایی است که در چند سال گذشته به‌تدریج تاثیر منفی خود را بر امنیت انرژی مردم ایران گذاشته است. در سال‌های گذشته، دولتمردان ایرانی مثل همیشه شدت بالای مصرف انرژی را دلیل عمده بروز بحران انرژی در ایران عنوان کردند. جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی، شهریور ۱۴۰۰ با اعلام رشد چهار برابری مصرف خانگی گاز طبیعی در فصل زمستان نسبت به تابستان، اعلام کرد که مصرف انرژی ایران در بخش‌های گاز و فراورده‌های نفتی چهار برابر میانگین جهانی است.
در سال ۲۰۲۰ و بر اساس آمارهای بین‌المللی از جمله آژانس بین‌المللی انرژی یا شرکت بی‌پی، سرانه مصرف انرژی در ایران تنها دو برابر متوسط جهانی بود. به این صورت که سرانه مصرف انرژی ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۴۳ گیگاژول و در همین بازه زمانی، متوسط مصرف سرانه انرژی جهان ۷۱.۴ گیگاژول بود.
آماری که دولتمردان ایرانی در مورد شدت بالای مصرف انرژی مطرح می‌کنند، بیشتر مربوط به مصرف سوخت‌های فسیلی است؛ چرا که سوخت‌های فسیلی در سبد مصرفی انرژی در ایران نقش مهمی دارند. در مورد شدت مصرف انرژی در ایران نکته‌ای که باید موردتوجه قرار گیرد این است که به انرژی‌های تجدیدپذیر اشاره‌ای نمی‌شود. در حالی که برای محاسبه شاخص شدت مصرف انرژی باید انرژی هسته‌ای و انرژی تجدیدپذیر هم محاسبه شوند.
با نگاهی به آمار موجود به‌راحتی می‌توان به اهمیت موضوع پی برد. در سال ۲۰۲۰، سرانه مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان ۳۷ برابر ایران بود. در سال ۲۰۲۲ هم مصرف جهانی انرژی‌های تجدیدپذیر ۳۱.۷ اگزا ژول بود، اما این رقم در ایران تنها به یک‌صدم اگزاژول رسید.
نمونه دیگر مصرف انرژی آبی (برق‌آبی) است. سرانه مصرف انرژی برقی تولیدشده در نیروگاه‌های آبی در جهان دو برابر ایران است. مقایسه این آمار یعنی اگر ایران در این چهار دهه سرمایه‌گذاری لازم در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش داده بود، می‌توانست بخشی از انرژی موردنیازش را از این بخش تامین کند. با افزایش نقش انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی ایران، شدت مصرف انرژی هم به صورت خودکار کاهش پیدا می‌کرد.
با نگاهی به آخرین گزارش سالیانه شرکت بی‌پی در مورد بررسی آمار انرژی جهان (Statistical Review of World Energy ۲۰۲۲) می‌توان به نادرست بودن ادعای دولتمردان ایرانی درباره شدت مصرف انرژی به‌ویژه در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر پی برد. این گزارش تیر ۱۴۰۱ منتشر شد و بر اساس آن، بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ شدت مصرف انرژی در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر ایران ۲۱.۳ درصد افزایش داشت. در همین بازه زمانی، شدت مصرف انرژی در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر در امارات ۶۴.۶ درصد، در عربستان سعودی ۳۰۰ درصد و در ترکیه ۲۶.۴ درصد افزایش داشت.
بر اساس گزارش بی‌پی، در زمینه مصرف داخلی نفت خام هم در ایران، مصرف طی سال ۲۰۲۱ نسبت به سال قبل از آن، با یک درصد افزایش به رقم یک میلیون و ۶۹۰ هزار بشکه در روز رسید. البته باید توجه داشت که افت مصرف داخلی ایران در یک دهه گذشته با نرخ رشد میانگین سالانه منفی یک‌دهم درصد است.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
بر اساس آمار بی‌پی، ایران دومین مصرف‌کننده بزرگ نفت خاورمیانه پس از عربستان سعودی است و سالانه ۱.۸ درصد از نفت جهان را مصرف می‌کند. عربستان سعودی حدود ۴۰ درصد نفت تولیدی را برای تولید برق در نیروگاه‌هایش به مصرف می‌رساند و در سال‌های اخیر برای کاهش سهم نفت در تولید برق در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر و تولید گاز طبیعی از منابع شیل سرمایه‌گذاری زیادی انجام داده است که به‌زودی، سهم نفت در تولید برق عربستان سعودی را کاهش خواهد داد.
در بخش مصرف گاز طبیعی، گزارش سالیانه بی‌پی نشان می‌دهد که در ۱۰ سال گذشته، مصرف گاز طبیعی در ایران ۴.۶ درصد افزایش داشته است. در همین بازه زمانی، مصرف گاز طبیعی در کشورهای منطقه مثل ترکیه ۳.۲ درصد، در عربستان سعودی سه درصد، در امارات ۱.۲ درصد و در قطر ۳.۳ درصد بیشتر شده است.
در گزارش سالیانه بی‌پی، با توجه به سبد مصرفی انرژی کشورها شامل نفت، گاز طبیعی، زغال‌سنگ، انرژی هسته‌ای، انرژی برق‌آبی و انرژی تجدیدپذیر، شدت انرژی برخی کشورهای همسایه ایران و در کل جهان در سال ۲۰۲۱ به این شرح بود که شدت انرژی در ایران ۱۲.۱۹، در ترکیه ۶.۸۳، در عربستان سعودی ۱۰.۸۲، در امارات متحده عربی ۴.۵۳ و در اسرائیل ۱.۰۵ اگزاژول بود. این میزان در آلمان ۱۲.۶۴، در ژاپن ۱۷.۱۴، در چین ۱۵۷.۶۵، در هند ۳۵.۴۳ و در کره جنوبی ۱۲.۵۸ اگزاژول بود.
در سال ۲۰۲۰، شدت مصرف انرژی نیز با نوسان‌هایی همراه بود. در این سال، شدت مصرف انرژی در ایران ۱۲.۰۲، در عراق ۱.۹۳، در اسرائیل ۱.۰۳، در امارات ۴.۲۶، در عربستان سعودی ۱۰.۰۲، در آلمان ۱۲.۳۶، در ژاپن ۱۷.۱۳، در چین ۱۴۷.۵۸، در هند ۳۲.۱۹ و در کره جنوبی ۱۱.۹۹ اگزاژول بود.
در سال ۲۰۲۰ آلمان به عنوان یکی از کشورهای عمده مصرف‌کننده انرژی در اروپا سبد انرژی متنوعی داشت؛ یعنی حدود ۱۸ درصد سبد انرژی آلمان انرژی‌های تجدیدپذیر، ۳۴ درصد محصولات نفتی، ۲۵ درصد گاز طبیعی و بیش از شش درصد انرژی‌های آبی و هسته‌ای بود.
نکته‌ای که در مورد مقایسه آمار مصرف انرژی در ایران با سایر کشورها باید در نظر داشت، این است که بنا بر ارزیابی مرکز پژوهش‌های مجلس، اتلاف سالانه انرژی در ایران قبل از رسیدن آن به دست مصرف‌کننده نهایی (مردم، بخش کشاورزی، صنعتی و غیره)، معادل ۵۰۰ میلیون بشکه نفت خام است. به عبارت ساده‌تر، یعنی تقریبا یک‌چهارم انرژی مصرفی در ایران بدون اینکه به دست مصرف‌کننده نهایی برسد، در همان مرحله تولید، پالایش و توزیع نفت و گاز و نیز تبدیل سوخت‌های فسیلی به برق و انتقال آن از بین می‌رود.
برای بهتر مشخص شدن وضعیت اتلاف انرژی در ایران می‌توان به این موارد اشاره کرد که بر اساس آمارهای بانک جهانی و وزارت نفت ایران، سالانه ۱۸ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تولیدی در میدان‌های نفت و گاز ایران در همان مرحله تولید به دلیل نصب نشدن تجهیزات جمع‌آوری گاز که همراه با نفت استخراج می‌شود، در مشعل‌ها می‌سوزد و هدر می‌رود. حدود ۹ میلیارد مترمکعب از گاز طبیعی تولیدی ایران هم در شبکه فرسوده انتقال و توزیع دچار نشتی می‌شود و به هدر می‌رود. بدین ترتیب، تنها در مرحله تولید و انتقال، سالانه ۲۷ میلیارد مترمکعب گاز ایران تلف می‌شود که معادل حدود نیمی از کل مصرف گاز ترکیه است.
در بخش برق نیز راندمان کم نیروگاهی باعث شده است تا هم اتلاف در شبکه‌ها زیاد باشد و هم شدت مصرف انرژی ارائه‌شده نتواند تصویری واقعی از مصرف انرژی در ایران ارائه دهد. راندمان نیروگاه‌های برق ایران ۳۴ تا ۳۹ درصد است. این عدد در کشورهای پیشرفته حدود ۶۰ درصد است. با بهبود نیم درصدی راندمان نیروگاهی ایران، می‌توان سالانه ۸۴۶ میلیون مترمکعب سوخت صرفه‌جویی کرد.
سالانه ۶۵ تا ۷۰ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در نیروگاه‌های برقی‌ــ‌‌حرارتی ایران با راندمان ۳۷ درصد مصرف می‌شود؛ در حالی که راندمان نیروگاه‌های حرارتی پیشرفته در جهان بالای ۵۰ درصد است. آمارهای وزارت نیرو هم نشان می‌دهد ۱۳ درصد برق تولیدی ایران در شبکه فرسوده و قدیمی انتقال و توزیع تلف می‌شود.
همان‌طور که فریدون اسعدی، دبیر اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی، به آن اشاره کرد، ۷۵ درصد سبد انرژی ایران گاز طبیعی است که بخش اعظم آن از میدان مشترک پارس جنوبی تامین می‌شود. با توجه به نبود تنوع کافی در سبد مصرفی انرژی ایران و نقش بسیار کم انرژی‌های تجدیدپذیر و هسته‌ای، شاخص ارائه‌شده در مورد شدت مصرف انرژی ایران نمی‌تواند معیار دقیقی برای مقایسه میزان مصرف انرژی در ایران با سایر کشورها باشد.
کیفیت پایین بنزین مصرفی در ایران و راندمان پایین خودروها یکی از عوامل عمده مصرف بالای بنزین و گازوئیل در ایران است اما تاکنون اقدام عملی برای بهبود کیفیت بنزین و همچنین افزایش راندمان خودروها به عمل نیامده و این امر به افزایش مصرف محصولات نفتی در ایران منتهی شده است.
همه موارد فوق برای مشخص‌تر شدن ابعاد مصرف بالای انرژی در ایران است. این موارد بیشتر به سیاست‌گذار انرژی در جمهوری اسلامی مرتبط است تا مردم ایران. مصرف بالای انرژی در بخش مسکونی ایران نیز با استانداردهای بین‌المللی فاصله دارد اما بازهم دولت جمهوری اسلامی طبق برنامه ششم توسعه نتوانست مسئله بهینه‌سازی مصرف سوخت در بخش مسکونی و بهره‌وری در مصرف انرژی در بخش مسکونی را حل‌وفصل کند.
ختم کلام اینکه شاید میزان مصرف در ایران در قیاس با کشورهای همسایه کمی زیاد به نظر برسد اما تا وقتی راندمان نیروگاه‌ها کم است، مصرف خودروها در ایران بالا است، بنزین تولیدی کم‌کیفیت است و بهره‌وری در مصرف سوخت مدیریت نشده است، شاهد خواهیم بود که در آینده نیز شاخص مصرف انرژی در ایران نتواند به معنای واقعی معیاری برای درک مشکلات صنعت انرژی ایران باشد. سبد مصرفی انرژی در ایران باید در کوتاه‌مدت متنوع شود تا شاخص مصرف انرژی بتواند معیار دقیق مصرف انرژی در ایران باشد.
